سرودهها
مقالهٔ اصلی: خمسه نظامی
خمسهٔ نظامی، به قلم سال ۱۵۲۴ در هرات، واقع در موزه هنرهای متروپولیتن نیویورک
اثر معروف و شاهکار بیمانند نظامی، خمسه یا پنج گنج است که در قلمرو داستانهای غنایی امتیاز بسیار دارد و او را باید پیشوای اینگونه شعر در ادب فارسی دانست. شاعر بر روی هم رفته سی سال از زندگانی خود را بر سر نظم و تدوین آنها گذاشتهاست. خمسه یا پنج گنج نظامی شامل پنج مثنوی است:
از نمونههای بارز ادبیات تعلیمی در زبان پارسی است. در بحر سریع، در حدود ۲۲۶۰ بیت مشتمل بر ۲۰ مقاله در اخلاق و مواعظ و حکمت. در حدود سال ۵۷۰ هجری و در آستانه چهل سالگی شاعر به اتمام رسیدهاستو از آن است این ابیات:
هر که تو بینی ز سپید و سیاه |
بر سرکاری است درین کارگاه |
|||||
جغد که شوم است به افسانه در |
بلبل گنج است به ویرانه در |
|||||
هر که درین پرده نشانیش هست |
درخور تن قیمت جانیش هست |
|||||
خسرو و شیرین
خسرو برای بار اول شیرین را در چشمهای مشغول شنا میبیند. صحنهای مشهور در ادبیات فارسی
در بحر هزج مسدس مقصور و محذوف، در ۶۵۰۰ بیت، که به سال ۵۷۶ ه.ق نظمش پایان گرفتهاست. ابیات زیر در توصیف آبتنی شیرین از آنجاست:
چو قصد چشمه کرد آن چشمهٔ نور |
فلک را آب در چشم آمد از دور |
|
سهیل از شعر شکرگون برآورد |
نفیر از شعری گردون برآورد |
|
پرندی آسمانگون بر میان زد |
شد اندر آب و آتش در جهان زد |
لیلی و مجنون در مکتبخانه. نگارگری نسخهای از روایت نظامی در دوره تیموری
اگرچه نام لیلی و مجنون پیش از نظامی گنجوی نیز در اشعار و ادبیات پارسی به چشم میخورد، ولی نظامی برای نخستین بار، آن را به شکل منظومهای واحد به این زبان در ۴۷۰۰ بیت به درخواست پادشاه شروان به نظم کشید. نظامی خود از بابت این سفارش ناراضی و بیمیل بودهاست و کار را در چهار ماه به پایان بردهاست.
وزن این مثنوی جدید بوده و پس از نظامی شعرای زیادی در این وزن داستانهای عاشقانه سرودهاند.
دههاشاعرایران، هند و ترکستان منظومههایی را به استقبال از لیلی و مجنون نظیره پردازی کرده و شعرای دیگری نیز به داستان نظامی شاخ و برگ بیشتری افزوده یا آن را تغییر دادهاند.
در بحر هزج مسدس اخرب مقبوض مقصور و محذوف، نظم این مثنوی به سال ۵۸۸ هجری به پایان رسیدهاست و از آنجاست:
مجنون چو حدیث عشق بشنید |
اول بگریست، پس بخندید |
|
از جای چو مار حلقه برجست |
در حلقهٔ زلف کعبه زد دست |
|
میگفت گرفته حلقه در بر |
کامروز منم چو حلقه بر در |
که آن را بهرامنامه و هفت گنبد نیز خواندهاند)، در بحر خفیف مسدس مخبون مقصور و محذوف، در ۵۱۳۶ بیت، در سرگذشت افسانهای بهرام گور. از آن منظومه است در وصف ایران:
همه عالم تن است و ایران دل |
نیست گوینده زین قیاس خجل |
|||||
چونکه ایران دل زمین باشد |
دل ز تن به بود یقین باشد |
|||||
مینگیز فتنه میفروز کین |
خرابی میاور در ایران زمین |
|||||
تو را ملکی آسوده بی داغ و رنج |
مکن ناسپاسی در آن مال و گنج |
|||||
یک نسخه نایاب از منظومه هفتپیکرنظامی، متعلق به موزه پرگامون، آلمان.
مقالهٔ اصلی: اسکندرنامه
در بحر متقارب مثمن مقصور و محذوف، در ۱۰۵۰۰ بیت، مشتمل بر دو بخش شرفنامه و اقبالنامه که در حوالی سال ۶۰۰ به اتمام رسیدهاست؛ و از آنجاست این ابیات در مرگ دارا:
سکندر چو دانست کآن ابلهان |
دلیرند بر خون شاهنشهان |
|
پشیمان شد از کرده پیمان خویش |
که برخاستش عصمت از جان خویش |
|
چو در موکب قلب دارا رسید |
ز موکب روان هیچکس را ندید |
|
تن مرزبان دید در خاک و خون |
کلاه کیانی شده سرنگون |
دیوان قصاید و غزلیات
دفتر هفتم خمسه یا گنجینه گنجوی:
دیوان اشعار او مشتمل بر قصاید، غزلیات، قطعات و رباعیات است. نمونه غزل:
عاشق شدهام بر تو تدبیر چه فرمایی |
از راه صلاح آیم یا از ره رسوایی؟ |
|
تا جان و دلم باشد من جان و دلت جویم |
یا من به کنار افتم یا تو به کنار آیی |
|
در دوستیت شهری گشتند مرا دشمن |
بر من که کند رحمت؟ گر هم تو نبخشایی |
|
زین سان که منم بی تو دور از تو مبادا کس |
نه دسترسی بر تو نه بی تو شکیبایی |
نمونه قصیده:
فرقها باشد میان آدمی تا آدمی |
کز یک آهن نعل سازند از یکی دیگر سنان |
|||||
اصل هندو در سیاهی یک شب نسب دارد ولیک |
هندویی را دزد یابی، هندویی را پاسبان |
|||||
از تجمل هیچ ناید، زر فدی کن زر فدی |
تا همه ساله چو زر هم پیر باشی هم جوان |
|||||
با حسین و آدم آخر آب و نان دانی چه کرد؟ |
خاک هر پایی مشو از بهر مشتی آب و نان |
|||||
سبکشناسی
زبان شعر و سبک سخنسرایی نظامی
نظامی از شاعرانی است که باید او را در شمار ارکان شعر فارسی و از استادان مسلم این زبان دانست.
وی از آن سخنگویانیمانند فردوسی و سعدی توانست به ایجاد و تکمیل سبک و روشی خاص دست یابد.
وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع معانی و مضامین نو و دلپسند و تصویر جزئیات با نیروی تخیل و دقت در وصف مناظر و توصیف طبیعت و اشخاص و به کار بردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو، در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافتهاستضمناً بنا بر عادت اهل زمان از آوردن اصطلاحات علمی، واژگان و ترکیبات عربی وافر و بسیاری از اصول و مبانی حکمت و عرفان و علوم عقلی به هیچ روی ابا نکرده و به همین سبب و با توجه به دقت فراوانی که درآوردن مضامین و گنجانیدن خیالات باریک در اشعار خود داشت، سخن او گاه بسیار دشوار و پیچیده شدهاست. با این حال مهارت او در ایراد معانی مطبوع و قدرت او در تنظیم و ترتیب منظومهها و داستانهای خود باعث شد که آثار او بهزودی مورد تقلید قرار گیرد.نظامی گرچه شاعری داستانسراست و بیشتر به داستانهای عاشقانه یا به قول خود وی به «هوسنامه» ها پرداختهاست، ولی او شاعری است حکیم و اندیشهور، آشنا با فرهنگ و تاریخ ایران، که در پس قصهها و هوسنامههایش نکاتی عمیق نهفتهاست، و به همین سبب است که او چند بار از خوانندگان مثنویهایش خواستهاست تا رازها و رمزهای موجود در شعر او را نیز کشف کنند، از جمله در این دو بیت در هفت پیکر:
هر چه در نظم او ز نیک و بد است |
همه رمز و اشارت خرد است |
|
هر یک افسانهای جداگانه |
خانهٔ گنج شد نه افسانه |
اشعار نظامی گنجوی با سرچشمه فرهنگ ایرانی او، ایران پیشااسلامی و پسااسلامی را وحدت میبخشد.
“تمامی محتوا مندرج در سایت متعلق به رسانه ریتم آهنگ می باشد و هرگونه کپی برداری با ذکر منبع بلامانع است.”